Okey Oyununu Kim İcat Etti? (Tek Bir “Mucit” Masalını Bozan Cesur Bir Soru)
Peşin peşin söyleyeyim: Okey’in tek bir mucidi yok demek, bazı kahvehanelerde fısıltı korosunu başlatabilir. Ama bilimin, arşivin ve gerçeklerin sevmediği bir şey varsa o da efsanelerdir. “Okey oyununu kim icat etti?” sorusuna cesurca yaklaşalım; romantik anlatılardan arınıp belgelere, tarihlere ve oyun kültürlerinin birbirine karıştığı o uzun hikâyeye bakalım.
Rummikub’un Göbeğinde Bir İsim: Ephraim Hertzano
1940’larda Romanya’da kart oynamanın yasaklandığı dönemde, Ephraim Hertzano kartlardaki mantığı renkli taşlara taşıyan bir fikri hayata geçirdi: Rummikub. İsrail’e göç ettikten sonra ailece arka bahçede setler üretip dünyaya yaydılar; oyun 1977’de ABD’de patladı, 1980’de de “Spiel des Jahres” ödülünü aldı. Bu kısım belgeli. :contentReference[oaicite:1]{index=1}
Okey Rummikub’un Kopyası mı, Kuzeni mi, Yoksa Bambaşka Bir Şey mi?
Burada sular bulanıklaşıyor. Türkiye’de oynanan Okey, mekanik olarak rummy ailesinde; 106 taşlı set, sahte okeyler ve dizi/grup mantığı ortak. Ancak “ilk kim yaptı?” kısmında iki hat anlatılıyor: (1) Okey’in, 20. yüzyıl başında Osmanlı’dan devralınan taş oyunlarından doğduğu ve sonra modernleştiği; (2) 1960’lardan itibaren Avrupa’da (özellikle Almanya’da) Rummikub’la tanışan Türk işçilerin oyunu kendilerine göre yorumlayıp Okey’e dönüştürdüğü. İkinci hat, Türkçe Vikipedi’de “Gastarbeiter” anlatısıyla açıkça yer alıyor. :contentReference[oaicite:2]{index=2}
Zayıf Nokta #1: “Tek Kişi İcat Etti” Delili Nerede?
Okey’in Türk bir mucide dayandığını iddia eden popüler yazılar çok; ama referanslar zayıf, birbirini tekrar ediyor, çoğu blog seviyesi. Buna karşın Rummikub’un belgeli bir mucidi, patenti/markası ve yayınlı tarihçesi var. Yani, kanıt standardı açısından terazinin bir kefesi belirgin şekilde ağır. :contentReference[oaicite:3]{index=3}
Zayıf Nokta #2: “Okey Osmanlı’da Vardı” İddiası
“Domino/mahjong kökenli taş oyunları Osmanlı’da vardı, Okey de oradan gelir” argümanı kültürel olarak anlaşılır; fakat doğrudan Okey adını ve kurallarını tanımlayan bir birincil kaynak yok. Mahjong’dan ilhamla taşla oynanan rummy türevlerinin 20. yüzyılda dünya çapında çoğalmasıysa iyi belgeli. Rummikub’un “kartların yerine taş” fikri de bunu doğrular. Yani, esin zinciri akla yatkın ama “tekil mucit” çıkarımı bilimsel standartta zayıf kalıyor. :contentReference[oaicite:4]{index=4}
Kahvehane Laboratuvarı: Okey’in Türkiye’deki Kültürel Evrimi
Bir oyunun laboratuvarı bazen bir üniversite değil, kahvehane olabilir. Okey’in Türkiye’de yayılışı, kuralların yörelere göre kıvrılıp bükülmesi, puan defterlerinin “yerel standart” haline gelmesi tam da bu evrimsel süreci anlatır. Rummikub’un küresel pazarda endüstriyel olarak standartlaşmasına karşın, Okey’in Türkiye’de “topluca icat edilmiş” hissi vermesi boşuna değil. Okey’i “Rummikub’un Türkiye’de sosyalleşmiş formu” diye okumak, hem tarihsel akışa hem de sahadaki pratiğe uyuyor. :contentReference[oaicite:5]{index=5}
Tartışmalı Nokta: “Okey mi Rummikub’dan Çıktı, Rummikub mu Okey’den?”
Milli gurur refleksiyle “Aslında Rummikub, Okey’den esinlendi” demek cezbedici olabilir; fakat tarihler ve belgeler tersini işaret ediyor: 1940’larda Hertzano ve ailesi oyunu geliştirip ticarileştiriyor; 1970’lerde küresel yayılım; ardından Türkiye’deki yaygın formun belirginleşmesi. Bu, tek yönlü bir kopyalama değil; bir oyunun başka bir kültürde yeniden icadı gibi—kural yorumları, terminoloji (sahte okey, gösterme vb.) ve ritüellerle. :contentReference[oaicite:6]{index=6}
Son Söz: “Kimin İcat Ettiği”nden Çok, “Kimin Sahiplendiği” Önemli
Sorunun kışkırtıcı cevabı şudur: Rummikub’un mucidi belgelidir (Hertzano); Okey’in “mucidi” ise toplumsal pratiktir. Okey’i icat eden bir kişi değil, onu oynayanlardır—kahvehanede dizilen taşlar, “çifte gideyim mi?” tereddüdü, düşülen taşın yarattığı homurdanmalar… Oyun, kâğıt üzerindeki kurallarla değil, toplulukla yaşayan bir organizmadır. :contentReference[oaicite:7]{index=7}
Provokatif Sorular (Tartışmayı Alevlendirelim!)
- Okey’i “biz icat ettik” demek mi daha doğru, yoksa “biz yeniden icat ettik” mi?
- Kahvehane kültürü olmasaydı Okey bugünkü popülerliğine ulaşır mıydı?
- Rummikub’un standartları ile Okey’in yerel esnekliği arasında sizce hangisi oyunu daha eğlenceli kılıyor?
Özetle: Efsaneden Gerçeğe, Gerçekten Bizim Oyuna
Okey’in tek bir mucidi olduğuna dair sağlam bir kanıt yok; Rummikub’un ise var. Buna karşılık Okey, Türkiye’de kolektif yaratıcılığın ve sosyalleşmenin ürünü olarak “bizim” oyunumuz haline geldi. Belki de en doğrusu şu: Kim icat etti? sorusundan çok, kim oynuyor, nasıl yaşıyor? sorusuna odaklanmak. Çünkü bazen bir oyunun gerçek mucidi, onu her gün yeniden kuran oyunculardır. :contentReference[oaicite:8]{index=8}
[1]: https://rummikub.com/history/?utm_source=chatgpt.com “History – Rummikub”